جمله کلیدی «صنعت فولاد به خودکفایی رسیده است» بارها از زبان مسئولان دولتی، تولیدکنندگان و فعالان بازار فولاد گفته شده و واقعیت نیز همین است زیرا روند تولیدات محصولات فولادی به‌ویژه در حوزه محصولات طویل مانند تیرآهن، مقاطع فولادی (نبشی، ناودانی و…) و میلگرد نیز در سال‌های اخیر همواره رو به رشد بوده و در مقابل آن، روند واردات این محصولات کاهشی بوده است.

مهم‌ترین بازار مصرف مقاطع فولادی در همه کشورها، پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز است اما پس از رشد غیرعادی و کاذب ساخت‌وساز به‌ویژه حوزه مسکن در انتهای دولت نهم و ابتدای دولت دهم، متاسفانه در این حوزه شاهد کاهش فعالیت بودیم و مصرف فولاد و محصولات فولادی در کشور هر سال نسبت به سال قبل کاهش یافته است. رکود بر صنعت ساخت‌وساز طی هفت سال گذشته عمیق‌تر شده و به‌تبع آن مصرف ظاهری فولاد کشور نیز رو به کاهش رفت و سرانه مصرف از حدود ۳۰۰ کیلوگرم به‌ازای هر نفر در اواخر دهه گذشته به ۲۱۵ کیلوگرم به ازای هر نفر در سال گذشته رسید اما با وجود کاهش شدید مصرف فولاد در کشور، تولیدکنندگان روند توسعه این صنعت را تسریع کردند.

این تولیدکنندگان به‌ویژه فعالان حوزه مقاطع فولادی توانستند طی چند سال اخیر با نوسازی، به‌سازی و واردات ماشین‌آلات جدید ضمن توسعه محصولات خود و افزایش کیفیت آن، بر میزان تولیدات بیفزایند و کشور ما را از واردکننده خالص محصولات فولادی (در سال ۱۳۸۹ ایران بالغ بر ۱۲ میلیون تن محصول فولادی وارد کرد) به یک صادرکننده خالص تبدیل کنند تا بازارهای جدید صادراتی به‌دست آورد. کشورهای همسایه عمده‌ترین مشتریان محصولات طویل فولاد ایران هستند زیرا ایران با قدمت ۵۰ ساله در این صنعت توانسته کیفیت محصولات تولیدی خود را افزایش دهد و نزدیکی فرهنگ ملل منطقه و نیازهای این کشورها به فولاد برای ساخت‌وساز و توسعه باعث شده تا بازارهای صادراتی برای تولیدکنندگان کشور فراهم شود.

در این میان به دلایل افزایش شدید نرخ ارز و وضع تحریم‌های آمریکا علیه ایران، ارزش پولی کشور دچار افت شدید شد و در نتیجه، صادرات مزیت بیشتری پیدا کرد. با توجه به افزایش نرخ ارز، قیمت تمام شده تولید در ایران در مقایسه با کشورهای رقیب مانند ترکیه و چین کاهش یافت و فولاد ایران به اعتراف و اذعان بسیاری از فعالان این صنعت، ارزان‌ترین و رقابتی‌ترین فولاد جهان لقب گرفت. البته با توجه به شرایط تحریمی صادرکنندگان چاره‌ای جز ارائه تخفیف به خریداران ندارند. تخمین زده می‌شود که محصولات فولادی ایران حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد ارزان‌تر از محصولات دیگر کشورها است.

در میانه افزایش نرخ ارز و ایجاد مزیت صادراتی، دستورالعمل‌هایی از سوی دولت در رابطه با بازگشت ارز صادراتی و همچنین وزارت صنعت، معدن و تجارت در زمینه تامین نیاز داخلی از طریق عرضه در بورس صادر شده که بسیاری از تولیدکنندگان نسبت به این موضوع گلایه دارند. از یک سو دولت هم نگران عدم بازگشت ارز حاصل از صادرات است و هم اینکه نسبت به افزایش صادرات و عدم تامین نیاز داخلی حساسیت دارد. در مقابل صادرکنندگان ادعا می‌کنند که به‌دلیل تحریم‌ها باید به خریداران تخفیف ارائه دهند و هم اینکه بازار داخلی در مورد محصولات فولادی اشباع شده و اگر صادرات انجام نشود، واحدهای تولیدی با زیان مواجه خواهند شد.

قطع به یقین مسئله ایجاد شده به‌راحتی قابل حل است زیرا به‌راحتی می‌توان دریافت که روند مصرف فولاد ایران مطابق با آمارهای جهانی و داخلی کاهشی بوده و باید صادرات انجام شود. در عین حال اگر دولت نگران تامین نیاز داخلی است، می‌تواند ضمن ایجاد سازوکارهای محرک در حوزه مصرف فولاد مانند ساخت‌وساز، تولیدکنندگان را تشویق به عرضه داخلی در این حوزه کند تا ضمن تامین نیاز، زمینه برای رشد و توسعه سایر صنایع مرتبط با ساخت‌وساز فراهم شود. در این میان نباید هرگز از صادرات غفلت کرد و باید به هر نحو ممکن صادرات انجام شود زیرا کشور و تولیدکنندگان به ارز حاصل از صادرات بیش از گذشته نیاز دارند و فعالیت تولیدی آن‌ها به ارز و تامین نقدینگی وابسته است.

نکته قابل توجه این است که بسیاری از کشورهای منطقه در حال توسعه هستند و به فولاد به‌عنوان زیربنای توسعه نیاز دارند. در نتیجه باید کشور ما از این فرصت نهایت استفاده را ببرد و ضمن گسترش بازارهای صادراتی خود، با استفاده از ارز حاصل از صادرات، چرخه اقتصادی آسیب‌دیده از جانب تحریم را ترمیم کند. بنابراین دولت می‌تواند به‌جای استفاده از مکانیزم‌های تنبیهی، مکانیزم‌های تشویقی برای بازگرداندن ارز حاصل از صادرات در پیش گیرد تا چرخه اقتصادی تولیدکنندگان دچار آسیب بیشتر نشود.