یکی از حوزه‌های بخش معدن و صنایع معدنی که در کشور ما آن‌گونه که باید و شاید رشد نکرده است، حوزه فلزات استراتژیک است. این فلزات شامل فلزاتی مانند نیکل، کادمیوم، کبالت، لیتیوم، عناصر نادر خاکی، تیتانیوم، آنتیموان و… می‌شوند. احتمال وجود ذخایر استراتژیک در کشور ما وجود دارد، کما اینکه در زمینه تیتانیوم و آنتیموان نیز نتایج خوبی حاصل شده است.
برای بررسی وضعیت تولید و استحصال فلزات استراتژیک، با غلامرضا ملاطاهری، سرپرست مدیریت، آموزش و فناوری ایمیدرو به گفتوگو نشسته‌ایم. وی معتقد است دلیل عدم ورود کشور ما به حوزه فلزات استراتژیک ناشناخته بودن و عدم کاربرد این فلزات در کشور بوده است.
چرا که ذخایر و تکنولوژی فلزات معمول مانند مس، آهن، سرب و روی کاملا شناخته شده‌اند. ملاطاهری همچنین می‌گوید ارتباط صنعت با دانشگاه به‌ویژه دانشگاه‌هایی که ارتباطات بین‌المللی خوبی دارند، می‌تواند در زمینه تولید و استحصال فلزات استراتژیک راهگشا باشد. چرا که می‌توان از تجربیات آن‌ها به‌خوبی استفاده کرد. متن این گفتوگو را در ادامه می‌خوانید.
اهمیت فلزات استراتژیک در صنعت چیست؟ کشور ما در این زمینه چه جایگاهی دارد؟
در حال حاضر کشو ما در مواجهه با انقلاب صنعتی نسل چهارم قرار دارد و برخی از فلزات و مواد معدنی از کاربردهایی در صنایع های‌تک برخوردار هستند. وقتی یک کشور به معنای واقعی قصد صنعتی شدن را دارد، طبیعی است که به مواد و فلزات استراتژیک نیاز شدیدی پیدا می‌کند، به‌ویژه آنکه اگر یک تولیدکننده باشد. برای اینکه کشور ما به این حوزه وارد شود، نیاز به برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری وجود دارد تا در افق‌های ۴ تا ۵ ساله بتوانیم به حوزه‌های جدید وارد شویم.
ایران در تولید فلزاتی مانند فولاد و مس سابقه دیرینه دارد و در حال حاضر در بحث تکنولوژی و استحصال این نوع مواد مشکل چندانی مشاهده نمی‌شود. اما در مقابل در حوزه‌هایی که بخشی از آن شامل فلزات استراتژیک و مواد معدنی دارای کاربرد در صنایع پیشرفته می‌شود، تا کنون اقدام جدی در مورد آن‌ها صورت نگرفته است. این بخش‌ها به‌طور حتم نیازمند برنامه‌ریزی و توسعه هستند.
چرا سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع به این حوزه وارد شده است؟
سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) بنا به وظیفه قانونی باید در این حوزه‌ها فعالیت کند. چرا که بخش خصوصی به‌دلیل ناشناخته بودن حوزه فلزات استراتژیک کمتر ورود پیدا می‌کند. ایمیدرو به‌دنبال آن است که دانش فنی مورد نیاز را کسب کند و در وهله نخست، اکتشافات مواد معدنی این‌گونه فلزات را در کشور توسعه دهد.
پس از انجام اکتشافات و دستیابی به ذخایر قابل قبول در این حوزه و کسب دانش فنی لازم برای استحصال این فلزات، ایمیدرو ذخیره و دانش فنی را در اختیار بخش خصوصی قرار می‌دهد و با آن مشارکت می‌کند. در حقیقت ایمیدرو زمینه و بسترهای لازم را برای فعالیت در حوزه استحصال فلزات استراتژیک فراهم می‌کند.
باید توجه داشت فلزات استراتژیک شامل مواد معدنی خاص مانند عناصر نادر خاکی، لیتیم، نیکل، کادمیوم، کبالت، تنگستن، وانادیم، تیتانیوم، آنتیموان و… هستند که اکتشاف و استحصال آن‌ها به دانش و تکنولوژی بسیار بالایی نیاز دارد. ناگفته نماند که ایمیدرو در سال‌های اخیر به این مقوله وارد شده و اخیر تمرکز خود را در این حوزه بیشتر کرده است.
چرا با توجه به پتانسیل‌های نسبتا خوب کشور ما در زمینه فلزات استراتژیک، تا کنون اقدام جدی برای اکتشاف و استحصال آن‌ها در مقیاس تجاری صورت نگرفته است؟
یکی از علل اصلی عدم حرکت مطلوب به‌سمت تولید فلزات استراتژیک، نبود دانش فنی استحصال این فلزات بوده است. همچنان که برای بسیاری از فلزات هنوز این دانش به‌دست نیامده است. البته در شرایط کنونی کار نسبت به چند سال گذشته اندکی دشوار شده است.
چرا که تحریم باعث شده ارتباطات خارجی کشور با سختی و کندی مواجه شود. بنابراین کسب دانش فنی تا حدودی مشکل‌تر شود. اما ناگفته نماند که ایمیدرو به همراه شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران، از سال‌های گذشته به مقوله اکتشاف و استحصال آنتیموان در سیستان و بلوچستان و تیتانیم کهنوج وارد شده‌اند. در این پروژه‌ها مناقصه برگزار و پیمانکاران انتخاب شده‌اند. ضمن اینکه در سایر حوزه‌ها نیز ایمیدرو به‌صورت جدی در حال اکتشاف است.
نکته مهم در مورد تولید فلزات استراتژیک این است که باید ذخایر غنی وجود داشته باشند. به‌طور مثال در کشور ما ذخایر وانادیوم وجود دارد، اما باید بررسی شود که عیار حد و اقتصادی این فلز به چه میزان است و آیا می‌توان به این حوزه وارد شد یا خیر.
در مورد عناصر نادر خاکی نیز وضعیت به همین صورت است. بنابراین می‌بایست در فرآیند تولید و استحصال این فلزات احتیاط کرد. چرا که این فلزات ماهیتا متفاوت از فلزات معمول مانند آهن، مس، سرب و روی هستند. این در حالی است که در مورد فلزات معمول، شک و تردید برای سرمایه‌گذاری وجود ندارد و تکنولوژی استخراج و استحصال آن‌ها کاملا شناخته شده هستند. این یعنی بخش‌های دولتی و خصوصی به‌راحتی در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری انجام می‌دهند.
اما در نقطه مقابل، ابهامات بسیاری در موضوع فلزات استراتژیک وجود دارد. این یعنی هم شناخت مناسبی به‌صورت کمی و کیفی از ماده معدنی حاوی این فلزات وجود ندارد و هم اینکه ذخیره و تولید این فلزات باید به آستانه اقتصادی برسد. به‌طور مثال ممکن است فلزاتی مانند وانادیوم، طلا و عناصر نادر خاکی در بسیاری از ذخایر و معادن مشاهده و گزارش شوند، اما تولید و استحصال آن‌ها نیازمند تحقیق و پژوهش و دستیابی به تکنولوژی‌های روز است. در نتیجه به‌دلیل تازگی این حوزه در کشور و عقب‌ماندگی تاریخی، فرآیند تولید فلزات استراتژیک کمی زمان‌بر است.
با این وجود شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران مدتی است که استحصال فلز آنتیموان را آغاز کرده است و در کنار آن پروژه تیتانیوم کهنوج نیز فرآیند خود را به‌خوبی طی می‌کند. در مورد پروژه استحصال نیکل و کادمیوم چندین پروژه تعریف شده و برخی از شرکت‌های خصوصی به این فلزات وارد شده‌اند. استحصال سایر فلزات نیز در زمان خود و با توجه به اهمیت، ذخیره، دانش فنی و… آن‌ها آغاز می‌شود.
برنامه‌های ایمیدرو برای تولید و استحصال فلزات استراتژیک در آینده چیست؟
به‌طور کلی اولین گام برای تولید فلزات، از اکتشاف آغاز شده و پس از تکمیل اکتشافات وارد دو فاز آزمایشگاهی و در پی آن نیمه‌صنعتی می‌شود. در صورتی که مراحل قبلی به‌خوبی جواب دهند، تولید و فاز صنعتی آن آغاز می‌شود. تکمیل این فرآیند در بهترین حالت ممکن است حدود ۵ سال به‌طول انجامد. به همین دلیل فلزات استراتژیک در کشور ما در فازها و فرآیندهای مختلفی قرار دارند.
همان‌طور که قبلا اشاره شد، اکتشاف تیتانیوم کهنوج به پایان رسیده و این فلز فازهای آزمایشگاهی و نیمه صنعتی را به پایان رسانده و اکنون به فاز صنعتی وارد شده و حتی استحصال وانادیوم از آن مطرح شده است. همچنین استحصال عناصر نادر خاکی در مقیاس آزمایشگاهی انجام شده و در حال گذار به فرآیند نیمه صنعتی شدن است. ضمن اینکه فلز آنتیموان نیز وارد فاز صنعتی شده است.
علاوه بر این فلزات نیکل و کادمیوم نیز فاز آزمایشگاهی و نیمه صنعتی خود را به پایان رسانده‌اند و در مرحله گزارش‌های فنی و اقتصادی قرار دارند. در عین حال فلز لیتیوم در فاز شناسایی، پی‌جویی و اکتشاف است.
برنامه ایمیدرو برای ارتباط صنعت با دانشگاه چیست؟ به‌ویژه آنکه اخیرا با دانشگاه امیرکبیر نیز تفاهمنامه‌ای به امضا رسیده است.
یکی از رویکردهای ایمیدرو، ارتباط با دانشگاه است. در این زمینه ایمیدرو تمام تلاش خود را می‌کند و حتی قانون‌گذار نیز در این زمینه نیز قوانین و مقررات خوبی را دیده است تا بتواند ارتباط حوزه صنعت را با دانشگاه تعمیق کند. در گذشته نیز ایمیدرو تفاهمنامه‌های خوبی را با دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف داشته است که برخی از آن‌ها به قرارداد منجر شد و در این زمینه پروژه‌های پژوهشی نیز کار شدند.
اما با دانشگاه امیرکبیر ارتباط جدی وجود نداشت. باید توجه داشت که دانشگاه امیرکبیر یکی از دانشگاه‌های بسیار خوب و طراز اول است که در حوزه معدن و صنایع معدنی فعال است. این دانشگاه اساتید خوبی نیز دارد و به‌ویژه در حوزه استخراج مواد معدنی می‌توان از تجربیات این دانشگاه استفاده کرد. علاوه بر این، دانشگاه امیرکبیر ارتباطات خارجی بسیار خوبی با دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی دارد.
ایمیدرو قصد دارد از این ظرفیت دانشگاه امیرکبیر استفاده کند و بتواند رویکردهای بین‌المللی این دانشگاه را به‌کار بگیرد. همچنین دانشگاه امیرکبیر یک کانون همگرایی رویکردهای بین‌المللی به اسم کهربا دارد که دفترهایی در خارج از کشور دارد و قادر خواهد بود ارتباط مناسبی را با دانشگاه‌های خارجی برقرار کند و ظرفیت‌های آن‌ها را به‌کار گیرد.
ایمیدرو عضو شورای راهبردی پژوهشکده عمران و زمین دانشگاه امیرکبیر در تفاهمنامه مزبور شده است. ضمن اینکه تعریف پروژه‌های پژوهشی مشترک نیز در دستور کار قرار دارد که می‌تواند صنایع های‌تک را نیز در درون خود قرار دهد.
