استفاده از دانش در همه زمینه‌ها به افزایش ثروت، قدرت و در نهایت رتبه اقتصادی منجر می‌شود و کشورهای با دانش بالا در همه زمینه‌ها جزو برترین کشورها هستند. در همین حال، اقتصاد دانش‌بنیان یکی از اهدافی است که امروزه دولت‌ها برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی می‌کنند اما دستیابی به این هدف، مستلزم هزینه هم از سوی دولت و هم از سوی شرکت‌های تولیدی و بازرگانی است.

در دنیا کالاها به سمت دانش‌بنیان شدن پیش رفته است و بسیاری از کالاهای تکنولوژیک، همواره مشتریان پروپا قرصی دارد. به طور مثال، سازندگان تلفن‌های همراه، در یک رقابت تنگاتنگ، همواره به دنبال ارائه محصولات دارای عملکرد بهتر یا قیمت به‌صرفه و قابل ارائه به بازارهای سراسر دنیا هستند. عموم مردم نیز به دنبال محصولات برتر در این رقابت هستند و دیده می‌شود که برای پیش‌خرید یک محصولی که به بازار عرضه نشده، صف‌های طویلی تشکیل می‌شود. به عنوان مثالی دیگر، خودروهای تسلا دو سال پیش از نخستین عرضه آن‌ها به بازار، فروخته شدند. این موضوع نشان می‌دهد هر چه برای تولید یک محصول، دانش روز و تکنولوژی به کار برده شود، بازار و سرمایه هوشمندانه به سمت آن می‌رود. در شرکت‌های بزرگی که خالقان عصر تکنولوژی هستند، ارتباط تنگاتنگی میان صنعت و دانشگاه و گروه‌های دانش‌بنیان وجود دارد و بخشی از بودجه سالانه شرکت‌ها صرف فعالیت‌های پژوهشی یا به عبارت بهتر تحقیق و توسعه می‌شود. به طوری که شرکت‌های فعال در حوزه فناوری مانند تولیدکنندگان تلفن همراه ۱۰ تا ۲۰ درصد از بودجه خود را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهند. در چنین فضایی، دولت‌ها نیز همراه با این شرکت‌ها به دنبال تسهیل‌گری برای حضور قدرتمندانه محصولات دانش‌بنیان در بازارهای جهانی هستند.

در کشور ما استفاده از دانش همواره به عنوان یک هدف مطرح شده اما هنوز تعریف و چارچوب مشخصی از دانش‌بنیان بودن ارائه نشده و تا دانش‌بنیان شدن صنعت و اقتصاد فاصله نسبتا زیادی وجود دارد. ممکن است بعضی شرکت‌ها به صورت انفرادی فعالیت‌هایی را به صورت دانش‌بنیان انجام دهند اما تعدد شرکت‌های ثبت شده با عنوان دانش‌بنیان، بر ابهام فعالیت در این زمینه افزوده و نبود معیار مشخص باعث شده است تا در بازه‌های زمانی، تعدادی از شرکت‌ها بتوانند با استفاده از خلاء قانونی و نبود نظارت مناسب از سوی مسئولان و دستگاه‌های متولی، بدون بهره‌گیری از دانش کارآمد و نوین، عنوان دانش‌بنیان را از آن خود کنند. هر چند که در صنایع معدنی و فلزی شرکت‌های بسیار خوبی فعالیت می‌کنند که دانش‌بنیان هستند و محصولاتی را تولید می‌کنند که بر پایه دانش بوده و حتی در ایران و خاورمیانه بدون رقیب است اما این شرکت‌ها تنها بخشی از زنجیره را در اختیار دارند و ممکن است استفاده نکردن از دانش در سایر بخش‌ها، فعالیت این شرکت‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. به طور مثال، تولید مواد اولیه در حوزه معدن و صنایع معدنی به ویژه از مبادی معدن، عموما از تکنولوژی روز بهره‌مند نیست و دستگاه‌ها و ماشین‌آلات به کار رفته در این حوزه از رده خارج هستند که این امر بهای تمام شده تولید محصول معدنی را نسبت به نمونه‌های خارجی افزایش می‌دهد. در همین حال، کارخانه‌های فراوری در حال فعالیت نیز هنوز با آخرین روش‌ها و تکنولوژی‌های روز فاصله دارند و به طور مشخص، شماری از محصولات میانی حوزه صنایع معدنی با اینکه عیار تقریبا استانداردی دارند ولی بعضی عناصر مزاحم و بعضا آلاینده در آن‌ها به چشم می‌خورد که تمام زنجیره بعدی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

یکی از بزر‌گ‌ترین ضعف‌های صنعت ایران در زیرساخت‌هایی نظیر حمل و نقل، آب، برق و گاز است و نقش دانش در این حوزه‌ها تقریبا بسیار کمرنگ است. بنابراین هرچه شرکت‌های بزرگ صنعتی به دنبال توسعه باشند اما ضعف در زیرساخت‌ها به ویژه حوزه انرژی، مانع شکوفایی ظرفیت و توان این شرکت‌ها است و حتی احتمال دارد آن‌ها تولید معمول خود را نیز از دست بدهند. بنابراین عقب‌ماندگی زیرساخت‌های اساسی و محرومیت از دانش روز در این زمینه نیز بزرگ‌ترین تهدید صنایع کشور است و هر شرکت موفقی را می‌تواند دچار خسارت‌های سنگین کند.

وقتی از تولید دانش‌بنیان سخن به میان می‌آید، مقصود آن است که دانش از روی کاغذ به مرحله عمل برساند و عملیاتی شود. به طوری که تولیدکننده، با حداکثر بازدهی، محصولاتی با ارزش افزوده بالا و کمترین اثر منفی زیست‌محیطی تولید ‌کند. بعضی تولیدکنندگان در شاخه‌های مختلف صنعت کشور توانسته‌اند با تولید و عرضه محصولات استاندارد خود، حتی بازارهای اروپا را فتح کنند و سزاوار عنوان دانش بنیان باشند. تیم‌های تحقیق و توسعه بسیار قوی، ارتباط مستمر با دانشگاه و استفاده از نخبگان علمی و صنعتی بر پایه تجربه باعث شده است که این شرکت‌ها به چنین جایگاهی برسند. حال که با توجه به رکود اقتصادی کشور و وجود تحریم‌های گسترده، تنها راه عبور از این شرایط بحرانی، نگاه به درون و توسعه صنعت است، واجب است تا به عنوان یک اولویت ملی، دولت موانع موجود در مسیر صنعتی شدن را رفع کند و خاک کشور را برای رویش ایده‌ها حاصلخیز سازد تا سرمایه‌های مالی و فکری بیشتری به صنعت تزریق شود.

یادداشت: کارشناس فلزات‌آنلاین