فولادهای آلیاژی محصولاتی هستند که طیف وسیعی از ترکیبات فولادی را شامل می‌شوند و نقش بسیار مهمی در صنایع کشورهای مختلف ایفا می‌کنند. تنوع ترکیبات فولادهای آلیاژی موجب می‌شود تا در صنایع گوناگونی کاربرد داشته باشند.
مصرف‌کنندگان فولادهای آلیاژی شامل صنایع خودروسازی، نظامی، لوازم خانگی، صنایع هوایی، هسته‌ای، نفت و گاز، معدن و صنایع معدنی و… می‌شوند. کشورهای پیشرفته مانند آمریکا، ژاپن، کره جنوبی و به‌ویژه آلمان، بخش مهمی از صنعت فولاد خود را به تولید فولادهای آلیاژی اختصاص داده‌اند.
در نتیجه مشاهده می‌شود صنایع مختلف مصرف‌کننده در این کشورها جزو معتبرترین برندهای دنیا هستند. در ایران با وجود تولید ۲۵ میلیون تنی فولاد در سال جاری و ۲۱ میلیون تنی در سال گذشته، بخش نسبتا کمی به تولید این محصولات اختصاص پیدا کرد.
چرا که به‌نظر می‌رسد کشور ما صنایع مصرف‌کننده قوی در ارتباط با فولادهای آلیاژی ندارد و همین امر موجب شده تا تولید این فولادها بر حسب نیاز برای صنایع خاص باشد. ضمن اینکه بخش عمده مصارف از طریق واردات تامین شود. آنچه در ادامه می‌خوانید، تحلیل دو کارشناس فعال در این حوزه، مهندس «احمد ابراهیمزاده» و مهندس «مسعود طاهری» در رابطه با بازار فولاد آلیاژی در ایران است.
«احمد ابراهیمزاده» مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی، ابتدا درباره تولید نشدن فولادهای آلیاژی در ایران می‌گوید: «بخشی از فولادهای آلیاژی در ایران به صورت محدود توسط شرکت‌های فولاد آلیاژی اصفهان و اسفراین تولید می‌شود؛ حتی فولاد آلیاژی یزد نیز یکسری از استنلس استیل‌ها (فولاد زنگ نزن) را بر مبنای سفارش آلیاژهای خاص فولاد، تولید می‌کند.»
اما اینکه میزان تولید داخلی چقدر است و چه میزان از نیاز بازار را پوشش می‌دهد، سئوالی است که او اینگونه به آن پاسخ می‌دهد: «میزان تولید آنقدر ناچیز است که تقریبا نیاز بازار را پوشش نمی‌دهد، ولی اکنون چون شرایط اقتصادی و واردات پیچیده و محدود شده، مقداری تراز به‌سمت و به نفع شرکت‌های تولیدکننده چرخیده است.»
به گفته مهندس ابراهیمزاده، معمولا بیشتر بازار ایران را فولادهای «استنلس استیل» پوشش می‌دهند که بیشتر وارداتی بودند؛ زیرا هزینه واردات آنها ارزان‌تر از تولید ایران تمام می‌شدند و در نتیجه محصولات داخلی مخاطب زیادی نداشتند.
اما به باور مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی، اکنون شرایط کمی پیچیده شده است: «به‌دلیل افزایش قیمت دلار و سخت‌تر شدن واردات، میزان تولید شرکت‌ها رشد داشته و تولیدات آنها در بازار ایران افزایش یافته است.» با این حال آنگونه که این کارشناس حوزه فولاد اظهار می‌کند، هنوز هم تولیدات داخلی خیلی محدود هستند.»
این بین نکته قابل توجه، مدت زمان کوتاهی است که تولید فولاد آلیاژی در ایران شروع شده؛ زمانی که به گفته مهندس ابراهیمزاده به چند ماه اخیر ختم می‌شود.
مدت زمان اندکی که برای تصمیم به تولید تا عملیاتی شدن تولید این محصولات در کشور صرف شده، این سئوال را پیش می‌آورد که چگونه در این فاصله اندک پروسه زمان‌بر آماده‌سازی زیرساخت‌ها تا تولید محقق شده است؟ پاسخی که مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی در این زمینه می‌دهد، گویای این است که از پیش توانایی تولید برای این شرکت‌ها وجود داشته است: «فولاد آلیاژی اصفهان زیرمجموعه وزارت دفاع به شمار می‌رود که بخشی از محصولات آن از قدیم تا به امروز مختص صنایع خاص تولید می‌شده و در بازار خیلی حضور نداشته است.»
دنباله توضیحات او به بحث فولاد اسفراین اختصاص می‌یابد که اینگونه به ارزیابی آن می‌پردازد: «فولاد اسفراین روی تولید یکسری از گریدهای ویژه برای سازمان‌های خاص از گذشته فعال بوده است و تجهیزات فورج خوبی دارد، اما شرکت مدیریت ضعیفی داشته است که اگر این ضعف را برطرف کند شاید بتواند بخش بیشتری از بازار را به خود اختصاص بدهد.»
مهندس ابراهیمزاده صحبت‌های خود را با این توضیح تکمیل می‌کند که فولاد آلیاژی، روند ثابت و به نسبت قابل قبولی از گذشته داشته است و برای تشریح بهتر وضعیت کنونی آن می‌گوید: «استنلس استیل که در دسته فولادهای آلیاژی قرار می‌گیرد به دلیل ارزان‌تر تمام شدن فولادهای تولید هندی‌ها، نقش ضعیفی در بازار داشت اما اکنون به واسطه سخت شدن وارادات، افراد فعال در بازار که واردات استنلس استیل انجام می‌دهند به سراغ پروژه اسفراین، فولاد آلیاژی یزد و فولاد آلیاژی اصفهان که نماینده آنها شرکت حامیران است، رفته و در حجم‌های نه چندان زیاد، اما قابل قبول، از آنها خرید کرده‌اند.
توضیحات مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی حاکی از کاهش یافتن واردات فولادهای آلیاژدار به ایران است؛ نکته‌ای که وی آن را اینگونه ارزیابی می‌کند: «واردات به‌دلیل وضعیت ثبت سفارش خیلی کاهش یافته است؛ سال پیش قانونی مبنی بر اینکه حواله محصولات وارداتی از چند کشور از جمله چین و هند باید از مجرای بانک صورت گیرد، وضع شد.» این در حالی است که تا پیش از آن، بازرگانی در ایران به این شکل انجام می‌شد که بار به اسم ترخیص‌کار وارد و پول از طریق صرافی حواله می‌شد، سپس ترخیص‌کار بار را ترخیص کرده و تحویل می‌داد.
اما اینکه حواله‌کرد از مجرای بانک چه مشکلاتی را برای بازرگانان ایجاد کرده، نکته‌ای است که مهندس ابراهیمزاده درباره آن اظهار می‌کند: «برای انجام حواله از مجرای بانک، باید کل پول به ترخیص‌کار داده شود تا او در بانک حساب باز کند؛ در حالی که بار هم هنوز ترخیص نشده است؛ در واقع با این روش کار خیلی پیچیده شد زیرا پول و کالا به تعداد چند کانتینر همزمان دست ترخیص‌کار است و شاید مشکلاتی به وجود آید در نتیجه واردات بسیار محدود شد.»
از سخنان او اینگونه بر می‌آید که وضعیت برای شرکت‌هایی که غیرقانونی کار می‌کنند، سخت شده بود؛ دلیل این مساله را نیز اینگونه توضیح می‌دهد: «بیشتر بازار غیرقانونی کار می‌کردند و مسیر فعالیت برای آنها دشوار شده بود؛ اما برای شرکت‌هایی که به‌صورت قانونی کار می‌کردند، مشکلی به وجود نیامد تا اینکه به مشکلات ارزی و دسته‌بندی گروههای کالایی برخورد کردند.»
دنباله صحبت‌های مهندس ابراهیمزاده به اینجا می‌رسد که: «در زمینه تعیین گروههای کالایی نیز واردکنندگان با این مشکل روبه‌رو شدند که نمی‌‌توانستند آلیاژهای گرید یک را بدون انتقال ارز مانند گذشته از راه صرافی وارد کنند و باید از مجرای بانک این کار را انجام می‌دادند که روندی طولانی داشت و به سرانجام هم نرسید.»
وی با بیان اینکه به دلیل مسائلی این چنینی، واردات بسیار محدود شد، تصریح می‌کند: «کاهش واردات موجب کاهش موجودی بازار و به دنبال آن افزایش قیمت شد؛ یعنی بخشی از افزایش قیمت بازار به دلیل سخت شدن واردات است؛ وگرنه مساله دلار نباید تا این اندازه قیمت‌ها را افزایش می‌داد. حتی اگر برای نمونه قیمت استیل سه برابر هم که می‌شد، باید کیلویی ۴۰ تومان می‌بود نه ۶۰ تا۷۰ تومان.»
با همه این تفاسیر، مهندس ابراهیمزاده از این مسئله پرده برمی‌دارد که اکنون برخی از بازاری‌‌ها همچون گذشته روش‌هایی را پیدا کرده‌اند و به واردات غیرقانونی خود ادامه می‌دهند. او در عین حال در آنالیز این رویکرد بازاری‌‌ها می‌گوید: «البته اگر به این روش بار نیاورند، شرایط خیلی سخت‌تر می‌شود، یعنی به نوعی واردات آنها مثبت است؛ زیرا اگر در بازار میزان مصرف آلیاژی کم شود، قیمت آن به‌شدت افزایش می‌یابد و افزایش قیمت هم مشکلات بعدی را به دنبال دارد.»
مشکلاتی که مهندس ابراهیمزاده از آن سخن به میان می‌آورد، بخشی به حوزه پیمانکاری باز می‌گردد: «پیمانکاری که قرار است پروژه‌ای را تحویل بدهد به مشکل برمی‌خورد زیرا در همین شرایط، پیمارنکاران کلی مطالبات وصول نشده از کارفرمایان دارند و اگر قیمت‌ها هم افزایش یابد همه چیز به هم می‌ریزد و بی‌حساب می‌شود. کمااینکه اکنون نیز اتفاقات این‌چنینی افتاده است.»
او با بیان اینکه بخش عمده‌ای از واردات استیل به‌عنوان پرمصرف‌ترین و مهم‌ترین آلیاژ فولادهای آلیاژی، به دو روش ورق استیل و میلگرد استیل انجام می‌شود، اظهار می‌کند: «ورق اصلا در کشور تولید نشده و میلگرد استیل نیز به میزان محدود داخل کشور تولید می‌شود، اما به طورکلی با وجود داشتن برآوردها، نمی‌توان برآورد رسمی از واردات این محصول داشت.»
بخش دیگری از گفت‌وگو به این مساله مشتریان اصلی فولادهای آلیاژی می‌پردازد که مهندس ابراهیمزاده در این باره می‌گوید: «بیشتر فعالان بازار فولاد آلیاژی عمده‌فروش هستند که واردات انجام می‌دهند و بخشی دیگر نیز به خرده‌فروشی می‌پردازند؛ بخشی از تجارت نیز توسط شرکت‌های بزرگ انجام می‌شود و به‌دلیل اینکه حجم خرید بالایی دارند، بخش بازرگانی خارجی را در شرکت خود ایجاد کرده‌اند تا واردات را انجام دهند.» به گفته او اکنون نیز با شرایطی که وزارت صنعت، معدن و تجارت گذاشته، واردات توسط تولیدکننده دارای پروانه بهره‌برداری و تولیدکننده واقعی راحت‌تر از مجموعه‌ای است که خرید و فروش مواد خام را انجام می‌دهد.»
از مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی می‌خواهیم تا برآورد کند کدام نوع فولاد آلیاژی در ایران بازار بهتری دارد که اینگونه پاسخ می‌دهد: «در مجموع پرمصرف‌ترین فولادهای آلیاژی بازار، استنلس استیل‌ها هستند که سری۳۰۰ شامل ۳۰۴، ۳۱۶ و ۳۲۱، سری ۴۰۰ شامل ۴۲۰، ۴۱۰ و ۴۳۰ و به شکل محدودتر سری ۶۰۰ شامل ۶۳۰ می‌شوند که همگی استانداردهای AIFI دارند.»
او همچنین در پاسخ به این سئوال که بازار ایران چقدر ظرفیت پذیرش تولید فولاد آلیاژی در داخل کشور را دارند، اظهار می‌کند: «ایران ظرفیت زیادی در بین کشورهای خاورمیانه دارد و یکی از بهترین بازارها در حوزه مواد اولیه محسوب می‌شود؛ زیرا صنایع زیادی همچون نفت وگاز، هوافضا و… در آن فعال هستند. بسیاری از شرکت‌های اروپایی و آمریکایی علاقه‌مند به همکاری با ایران هستند زیرا می‌دانند ایران دارای بازار بکری است و دیگر کشورها عراق، ترکیه، عربستان و عمارات به بزرگی بازار ایران نیستند.»
اینکه بازار ایران آنقدر بزرگ است که بتواند همه تولیدات را در خود مصرف کند، نکته دیگری است که این پاسخ را از جانب مهندس ابراهیمزاده به دنبال دارد: «بی‌شک اینگونه است، اما باید برآورد کرد که با توجه به قیمت تمام شده، قابلیت رقابت را دارد یا نه. حتی ممکن است چرخه تولید در ایران به صرفه نباشد و دوباره به سمت واردات برگردیم.»
از مدیر دپارتمان تیتانیوم شرکت آلیاژهای صنعتی می‌خواهیم که با همه این تفاسیر پیش‌بینی از آینده فولاد آلیاژی و پیشرفته در ایران داشته باشد که او در این زمینه می‌گوید: «در کشور ما صنایع مانند صنایع نظامی وجود دارند که در کشورهای اطراف خیلی فعال نیستند. در واقع بازار قابل توجهی است که به خاطر شرایط سیاسی و اقتصادی خیلی دستخوش تغییرات می‌شود. در دوران سال‌های ۷۶ تا اواخر دولت دهم که شرایط صنعت بهتر بود، بخش بزرگی از بازار فولادهای آلیاژی را برای آن صنایع فعالیت می‌کردند، اما اکنون به دلیل شرایط اقتصادی همه صنایع ضعیف شده‌اند.»
او با این حال بر این باور است که اگر کار تولید به شکلی اصولی انجام شود، توجیه خواهد داشت زیرا استنلس استیلی که وارد می‌شود حداقل ۳۰ تا ۴۰ درصد بیشتر از قیمت جهانی در ایران به فروش می‌رود که در شرایط کنونی، دشوار شدن واردات و کاهش موجودی بازار، شاید این عدد به ۸۰ درصد هم برسد. بنابراین این فعالیت در ایران به شرط اقتصادی بودن جواب خواهد داد، زیرا در این حوزه هیچ شرکتی به صورت قوی وارد نشده است؛ البته باید برای این صنعت یک دوره نهفتگی بلندتری را نسبت به بقیه کارکردها در نظر بگیریم.
در همین زمینه برای بررسی مساله از دیدگاه یک اهل فن دیگر، با مهندس «مسعود طاهری» مدیر فروش شرکت کاسپین استیل نیز گفتگو می‌کنیم. او می‌گوید: «همه ورقه‌های استیل مانند ورق‌های آلیاژی ۵۱۶A، A537 را نیز جزو فولادهای آلیاژی به حساب می‌آیند، در بازار فولادهای آلیاژی سوپرآلیاژها هم وجود دارند که به فعلا در ایران تولید نمی‌شود. سوپرآلیاژها نیز معمولا وارداتی هستند. استنلیس استیل هم یک نوع دیگر از آلیاژ به شمار می‌رود که هرچند سوپرآلیاژ نیست، اما بالاترین آلیاژ به شمار می‌رود و به‌نظر نمی‌رسد که در ایران تولید شود.»
مهندس طاهری با بیان اینکه حدود ۹۰ درصد فولاد مورد نیاز ایران که در استراکچر (ساختار) و سازه‌ها استفاده می‌شود، SD37 وSD52 و سپس در مخزن‌سازی‌ها گریدهای A516 و A537 است، اظهار می‌کند: «اکنون A537 و A516 بدون مشکل در ایران تولید می‌شود. هر ورقی یک اسلب خاصی (ماده اولیه مورد نیاز برای تولید ورق) دارد که هنگام تولید ورق گریددار یا آلیاژی، باید اسلب آن را تولید کرد که فولاد مبارکه اصفهان اسلب مورد نیاز را تولید می‌کند.»
مدیر فروش شرکت کاسپین استیل در پاسخ به این سئوال که آیا این تولیدات پاسخگوی نیاز ایران است، می‌گوید: «زمانی ورق SD37 6 تا ۱۵میلی‌متر را به دلیل جوابگو نبودن تولید داخل، از قزاقستان، روس و چین وارد می‌کردند، اما اکنون به دلیل شرایط بازار، رونق نداشتن کسب و کارها و نبود ساخت و ساز و پروژه در ایران، مازاد بار وجود دارد.» او در تکمیل توضیح خود ادامه می‌دهد: «از سویی تولید داخلی به مرزی رسیده که تقریبا واردات رو به صفر رفته است و فقط در یکسری موارد خاص مانند استنلس استیل هنوز واردات انجام می‌شود.»
او درباره مشکلات حوزه واردات نیز توضیح می‌دهد: «برای ورود فولاد تعرفه‌های سنگین می‌گذارند تا برای بازرگان صرفه اقتصادی نداشته باشد. در حالی که برخی تجار پروژه‌هایی دارند که باید از محصولات وارداتی از دیگر کشورها مانند کره جنوبی، چین و قزاقستان استفاده کنند.»
مهندس طاهری این نکته را نیز یادآور می‌شود که: «حتی در مقاطعی تیرآهن‌های بال پهن که SD44 هستند و آلیاژ حساب می‌شوند، از کره، چین و ترک وارد می‌شده است، اما ذوب‌آهن اصفهان در این زمینه هم وارد شده است بنابراین به‌نظر می‌رسد که دیگر چندان نیاز به واردات نیست و تولید داخل تقریبا تا ۹۰ درصد نیاز کشور را جواب می‌دهد.»
مدیر فروش شرکت کاسپین استیل، آینده فولادهای آلیاژدار و پیشرفته در ایران را نیز اینگونه ارزیابی می‌کند: «ایران از نظر فولادسازی هیچ مشکلی ندارد و اگر کشور به سمت تولید فولادهای آلیاژی سوق پیدا نمی‌کند به این دلیل است که برای تولیدکننده صرفه اقتصادی ندارد، زیرا آنقدر مصرف مواد اولیه مورد نیاز بازار کم است که هیچ فولادسازی اقدام به تولید عمده نمی‌کند.»
او سخن خود را به یک نمونه ختم می‌کند: «برای نمونهAPI نوعی ورق است که فقط برای لوله‌های خط نفت و گاز و اسید استفاده می‌شود و اکنون کارخانه‌های ایران آن را تولید می‌کنند، اما تولید آنها بر مبنای دریافت سفارش است و به صورت مرتب آن را تولید نمی‌کنند.» به گفته مهندس طاهری، اکنون برای نمونه، کارخانه اکسین اهواز قابیلت تولید انواع و اقسام آلیاژها از ورق‌های دریایی گرفته تا ورق‌های گرید X که برای لوله‌سازی استفاده می‌شود، API،A537 و ۵۱۶A را دارد؛ در عین حال این محصولات آنقدر در ایران مصرف ندارد و بنابراین بیشتر سفارشی تولید می‌شوند.
مجموع این اظهارات گویای این است که از سویی ایران پتانسیل و توان تولید محصولات فولادهای آلیاژی را دارد، اما با توجه به بازار مصرف محدود داخلی حجم خرید کم و صنایع نه‌چندان پیشرفته، برخی از صنایع به‌صورت محدود، مقطعی و سفارشی اقدام به تولید آنها می‌کنند و اگر بناست که این صنعت تولیدی در کشور گسترش یابد و وارداتی انجام نشود، باید در وهله اول صنایع داخلی مصرف‌کننده با حجم خرید بالا، کیفیت مناسب و تولید پایدار شکل گیرد تا با در نظر گرفتن قدرت رقابت و با توجه به قیمت تمام شده، تولید داخلی صرفه اقتصادی داشته باشد.
در عین حال با نوسانات اقتصادی بسیاری به‌ویژهع در زمینه ارز مواجه هستیم، ضمن اینکه هم‌اکنون به واسطه اعمال سیاست‌های محدودیت آور واردات، نوسانات نرخ ارز و تحریم‌ها، مشکلاتی در زمینه واردات فولادهای آلیاژی وجود دارد که البته برخی دولتی‌ها بر این باورند با توجه تولیدات کنونی، کشور نیازی به واردات ندارد و برخی دیگر شامل تجار و صنایع مصرف‌کننده نیز کاهش واردات فولادهای آلیاژی را ضربه‌ای به اقتصاد کشور می‌دانند؛ بنابراین در این مبحث کارشناسان امر باید طرح مطالعاتی و آنالیز دقیق‌تری از وضعیت بازار ایران داشته باشند.
