مس در میان فلزات پایه از یک سو بابت  گستردگی کاربردها و از دیگر سو به علت محدودیت منابع معدنی، دارای موقعیتی ممتاز و مهم در اقتصاد معدن و صنایع معدنی است.

گام اول) جایگاه مس در دنیا و ایران:

مس در میان فلزات پایه از یک سو بابت  گستردگی کاربردها و از دیگر سو به علت محدودیت منابع معدنی، دارای موقعیتی ممتاز و مهم در اقتصاد معدن و صنایع معدنی است. کشور ایران نیز به واسطه عبور کمربند جهانی مس از این خطه، از ذخایر معدنی مس ‌بهره‌مند بوده و کشف و بهره‌برداری از آن‌ها موجب شده ارزش افزوده‌ صنعت مس، سهم درخور توجهی از ارزش افزوده معدنکاری کشور را به خود اختصاص دهد. شایان ذکر است اکتشافات اخیر در حوزه مس و ارتقای جایگاه ایران به رتبه پنجم کشورهای دارنده ذخایر معدنی مس، نویدبخش پتانسیل‌های ارزش‌آفرین بیشتری در زنجیره این ماده معدنی است.

گام دوم) ضرورت مطالعات طرح جامع مس کشور

بدیهی است که برای بهره‌برداری بهینه از مزیت نسبی ایران در صنعت مس، می‌بایست مطابق با اقتضائات کشور و با نظرداشتن وضعیت حال و آینده دنیا و با رویکردهای آینده‌نگرانه، جامع و مناسبی که تامین‌کننده‌ مصالح کشور باشد، نسبت به سیاست‌گذاری‌های همه‌جانبه و منسجم در این حوزه اقدام شود تا زمینه ارتقای جایگاه تاثیرگذار و تعیین‌کننده ایران در زنجیره جهانی مس فراهم آید.

طبیعی است که تحقق این مهم و رسیدن به یک جایگاه بهینه و با ثبات برای ایران، در کنار همه بررسی‌های لازم، مستلزم اتخاذ استراتژی‌های مناسب و شناسایی موشکافانه تنش‌ها و بحران‌هایی است که آینده بازارهای جهانی مس با آن‌ها مواجه است. اتخاد چنین تدابیری در عموم کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه‌ دنیا نیز دارای سابقه‌ای طولانی است و خوشبختانه در کشور ما نیز اقدامات ارزشمندی با حمایت‌های همه‌جانبه مدیران ارشد ایمیدرو و هیئت محترم عامل و با پیگیری‌های وزارت صمت صورت پذیرفته است. یک مورد برجسته از چنین اقداماتی که اخیرا تکمیل شده، مطالعات طرح جامع مس (و به موازات آن طرح جامع آلومینیوم) است که استراتژی‌ها، خروجی‌ها و برنامه‌های عملیاتی مورد تاکید آن‌ها، در حال قرارگیری در منظومه سیاست‌های اجرایی کشور است. شایان ذکر است که تدوین طرح‌های جامع کشوری در حوزه معدن و صنایع معدنی، مبتنی بر ابلاغ برنامه اجرایی نقشه راه معدن و صنایع معدنی و بند ۳۸ تصویب نامه ستاد اقتصادی مقاومتی بوده است.

گام سوم) تدوین شرح خدمات مطالعات طرح:

تدوین مطالعات فراگیر و عملگرایانه برای چنین صنعتی، پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های ویژه‌ای دارد و علاوه بر رعایت اصول علمی و فنی، می‌بایست در برگیرنده تمامی جوانب صنعت و دغدغه‌های خبرگان و صاحب‌نظران این حوزه باشد. در این راستا و با توجه به سطح اهمیت طرح جامع مس، جلسات خبرگی متعدد و منظمی به میزبانی فعال و هدایت دفتر صنایع معدنی ایمیدرو و با مشارکت نمایندگانی از ذی‌نفعان، دست‌اندرکاران و نقش‌آفرینان ذی‌ربط از جمله، سازمان برنامه و بودجه، سازمان زمین‌شناسی، مرکز پژوهش‌های مجلس، شرکت ملی صنایع مس ایران، معاونت معدنی وزارت‌ صمت، هلدینگ سرمایه‌گذاری خاورمیانه (میدکو)، انجمن تولیدکنندگان سیم و کابل و انجمن مس، در حوزه زمانی تیر و مرداد ۱۳۹۸ در ایمیدرو و با هدف حصول همگرایی در دیدگاه‌های متنوع کارشناسی از منظرهای گوناگون و اطمینان از لحاظ کردن دغدغه‌های همه نقش‌آفرینان مهم صنعت برگزار شد.

در خلال این جلسات، اخذ دیدگاه‌ها و پیشنهادات کارشناسی ذی‌نفعان، منجر به طراحی فهرست کاملی از مولفه‌های لازم برای انجام مطالعات این طرح‌ و همین‌طور تهیه شرح خدمات انجام آن شد که هم از حیث جامعیت و هم از منظر روش‌شناسی، بسیار چشمگیر و بی‌سابقه است. در این راستا به‌طور خلاصه عناوینی مانند موارد ذیل به‌همراه جزئیات آن‌ها شامل مرور پیشینه مطالعات طرح‌های جامع و طرح‌های مشابه و نتایج آن‌ها (با هدف ارزیابی و عارضه‌یابی مطالعات قبلی)، شناخت زنجیره صنعت، صنایع پشتیبان و صنایع مصرف‌کننده (با هدف مشخص کردن محدوده صنعت و اثرپذیری و اثرگذاری آن)، بررسی وضعیت صنعت مس در دنیا، بررسی همه‌جانبه وضعیت صنعت مس کشورهای منتخب (مشتمل بر ۱۴ کشور مهم، رقیب و همسایه)، بررسی دقیق وضعیت محیط کلان و محیط صنعت مس در ایران با هدف ارزیابی جایگاه صنعت مس کشور از حیث عوامل بازاری، فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی و شناسایی چالش‌های این صنعت، عارضه‌یابی آن‌ها و ارائه راهکارهای برون‌رفت از این چالش‌ها، معرفی شش سناریوی عمده تاثیرگذار بر صنعت مس و تحلیل آن‌ها، ارزیابی اهداف و اولویت‌های صنعت با توجه به اسناد بالادستی و دیدگاه‌های کارشناسی به تفکیک سناریوهای مورد بررسی، طراحی مدل‌های مناسب با جزئیات دقیق و مفصل برای دستیابی بهینه به اهداف صنعت، طراحی استراتژی‌های متنوع و در نهایت ارائه برنامه‌های لازم جهت اجرای استراتژی‌های تدوین شده برای بررسی در افق‌های ۱۴۰۴ و ۱۴۰۹ و به تفکیک شش سناریو در شرح خدمات مورد توجه قرار گرفت.

شرح خدمات تهیه شده برای تدوین مطالعات طرح جامع مس (و همین‌طور طرح جامع آلومینیوم)، از منظر قالب و محتوی یکی از دستاوردهای بارز و ارزشمند در مسیر انجام این طرح‌ها بوده که الگویی مناسب برای مطالعات مشابه را رقم زده است.

گام چهارم) انتخاب مشاور و انجام مطالعات طرح:

پس از تنظیم شرح خدمات مطالعات، یک اقدام مهم دیگر در این مسیر، انتخاب مشاور انجام مطالعات بود که با ارزیابی‌های مفصل علمی، کیفی و فنی نسبت به مقایسه همه‌جانبه بین گزینه‌های متقاضی مبادرت شد و در نتیجه یکی از مجموعه‌هایی که دارای سابقه‌ای طولانی و ارزشمند در ارائه خدمات مشاوره مدیریتی و اقتصادی معدن و صنایع معدنی و به‌ویژه درحوزه مس است، به عنوان متولی انجام این مطالعات انتخاب و با صرف حدود ۲۶ هزارنفر ساعت کار کارشناسی توسط این شرکت به ثمر رسید.

قابل توجه است که آسیب‌شناسی طرح‌های جامع قبلی و برنامه‌های توسعه‌ای مربوط به آن‌ها نشان می‌دهد که این مطالعات با غلبه آرمان‌گرایی، تعریف و کمتر بر مبنای واقعیات موجود و مباحث کارشناسی بنا شده‌اند و همین امر باعث شده است که شکاف‌های بین آرمان‌ها و آنچه که در عمل پیش آمده، آسیب‌زا باشد. جهت رفع چنین نقایصی و با توجه به سطح اهمیت دغدغه‌های مربوط به حوزه مس کشور، برای نخستین بار در کشور و براساس چارچوب‌ها و روش‌های نوین، سه مفهوم آرمان‌ها، بهینه‌های اهداف و پیش‌بینی‌ها در انجام مطالعات طرح جامع مس از یکدیگر تفکیک و در قالب برنامه‌ریزی آرمانی و با به‌کارگیری جدیدترین روش‌های علمی موجود، مورد استفاده و بررسی قرار گرفتند. لذا از حیث متدلوژی، می‌توان حاصل کار را بهترین و کامل‌ترین طرح تدوین شده در کشور دانست که الگویی مناسب در تدوین و تکمیل دیگر طرح‌های مطالعاتی مشابه خواهد بود.

دیگر نقطه قوت در انجام این طرح، به‌کارگیری بانک اختصاصی داده‌های شرکت مشاور و لحاظ کردن آمارهای پایه‌ای جامع، به‌روز و کامل در کنار استفاده از مدلی پویا است که با بررسی سناریوهای محتمل پیش رو، امکان به‌روزآوری نتایج تحت اقتضائات جدید را در کمترین زمان ممکن دارد.

گام پنجم) نظارت بر حسن انجام مطالعات:

یک بحث مهم دیگر، موضوع نظارت بر حسن انجام این مطالعات بوده است که با توجه به گستردگی چشمگیر شرح خدمات مربوطه و الزامات مفصل انجام آن، مستلزم تشکیل یک تیم کارشناسی مجرب بود که در همه جوانب علمی و فنی انجام مطالعات، دارای تخصص و تسلط باشند. خوشبختانه ضمن تشکیل یک تیم نظارتی توانمند، این مهم نیز با حداکثر تعاملات علمی و فنی و پایش مستمر و همچنین برگزاری جلسات متعدد در سطوح مختلف سازمانی، ارایه نتایج برای مجموعه‌های عمده نقش آفرین در صنعت و نیز ارائه در سطح وزارت صمت برای ارزیابی نتایج مراحل مختلف به ثمر رسید.

گام ششم) اهم نتایج مطالعات طرح جامع مس و برخی چالش‌های تحقق آن‌ها:

در حال حاضر مهم‌ترین چالش‌های صنعت، عدم رشد متناسب حلقه‌های مختلف زنجیره، به‌ویژه حلقه معدنی و وجود ظرفیت خالی تولید در بخش ذوب و پالایش و همین‌طور بخش پایین‌دست زنجیره است. مدل‌ به‌کار گرفته شده در طرح جامع مس، با در نظر گرفتن پتانسیل‌های معدنی، توزیع سود و ارزش افزوده در حلقه‌های مختلف صنعت، وضعیت بازار و تقاضای بازار داخلی و بازارهای صادراتی، فرصت‌های اشتغال‌آفرینی، مباحث زیست‌محیطی و محدودیت‌های تامین آب و انرژی، اقدام به شناسایی بهینه اهداف صنعت در حلقه‌های مختلف زنجیره کرد که در ادامه برای تحقق آن‌ها، طیف وسیع و متنوعی از هدف‌گذاری‌ها و استراتژی‌های وابسته طراحی شد. برخی از اهم این هدف‌گذاری‌ها در افق زمانی مطالعات و تحت محتمل‌ترین سناریو عبارتند از دستیابی به هدف تولید ۱٫۱ میلیون تن مس محتوای معدنی و ارزش افزوده سالانه ۹٫۲ میلیارد دلاری در زنجیره صنعت در افق ۱۴۰۹ که دستیابی به اهداف تعیین شده، بالغ بر ۱۰۰ هزار فرصت شغلی در حلقه‌های مختلف زنجیره ایجاد کرده و سالانه هفت میلیارد دلار ارزآوری را برای کشور به دنبال خواهد داشت.

بحرانی‌ترین گلوگاه‌ها و چالش‌های دستیابی به اهداف تعیین شده، روند کند فعال‌سازی معادن و اجرای واحدهای تغلیظ، فضای کسب‌وکار نامساعد معدنکاران کوچک، تامین حجم قابل توجه تجهیزات و ماشین‌آلات معدنکاری، تامین نیروی انسانی متخصص و بهره‌ور و چالش کم‌آبی در کشور است که البته اجرای طرح شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج فارس، نقش موثری در کم‌رنگ شدن چالش تامین آب در صنعت مس دارد اما پرداختن به این مشکل و استفاده از تکنولوژی‌های جدید در راستای کاهش آب مورد نیاز صنعت، از جمله رویکردهای اصلی نتایج حاصل از طرح بوده است.

در بخش ذوب و پالایش و صنایع پایین‌دست، اهداف طرح طی افق زمانی فعلی تا سال ۱۴۰۹، بر مبنای استفاده بیشتر از ظرفیت‌های نصب شده، افزایش بهره‌وری تولید و نرخ بازیابی مس، برندینگ محصولات و بازاریابی بین‌المللی و همین‌طور کاهش آلایندهای صنعت استوار بوده است. پیش‌بینی می‌شود با بهبود اقتصاد بخش ذوب و پالایش طی دهه آینده و با به بهره‌برداری رسیدن طرح‌های توسعه‌ای در بخش معدن، امکان توسعه پایدار این بخش نیز بعد از افق زمانی طرح در سال ۱۴۰۹ میسر باشد.

گام هفتم) پایش مطالعات طرح جامع مس:

با توجه به تغییرات مداوم در مولفه‌های مختلف تاثیرگذار بر صنعت مس هم در ابعاد ملی و هم در ابعاد جهانی، واضح است که می‌بایست این مطالعات و نتایج و استراتژی‌های مربوط به آن در بازه‌های زمانی مناسب به‌روزرسانی شود. خوشبختانه از آنجایی که این نکته از ابتدا در طراحی شرح خدمات و الزامات علمی انجام آن مدنظر بوده و مدل مورد استفاده توسط مشاور انجام مطالعات نیز دارای پویایی لازم است، بستر پایش مطالعات به نحو مطلوبی فراهم و در دستور کار قرار دارد.

انتظار می‌رود که انشاالله، نتایج این مطالعات و پایش‌های آن، بتواند به شکلی پویا موجب شناسایی اهداف بهینه به‌روز صنعت مس و تجویز استراتژی‌های مناسب و ریل‌گذاری‌های مطلوب برای دستیابی به این اهداف شود و ضمن ارتقای جایگاه جهانی ایران در صنعت مس، مصالح کشور در این حوزه را به شایسته‌ترین وجه تامین کند.

یادداشت: سعید پیرمرادی

انتهای پیام//