کاتالیست‌ها یکی از نهاده‌های تولید اساسی و استراتژیک فعالیت صنایع تلقی می‌شوند و تامین آن‌ها به عنوان مواد واسطه‌ای، نقش کلیدی در ارتقای سطح کیفی و رشد کمی محصولات صنایع ایفا می‌کند؛ به طوری که در سال ۲۰۲۳ ارزش بازار کاتالیست‌های صنعتی در جهان ۲۰٫۶۵ میلیارد دلار بوده است و پیشبینی می‌شود که این عدد در سال ۲۰۳۳ به ۳۳ میلیارد دلار افزایش یابد. این رشد چشمگیر اهمیت و جایگاه کاتالیزورهای صنعتی را در صنعت نشان می‌دهد. با توجه به اینکه ایران در زمره کشور‌های شناخته شده در صنایع پتروشیمی، نفت، گاز و فولاد قرار دارد، بومی‌سازی دانش فنی و تولید کاتالیست در کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. در این میان شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه به شمار می‌آید که با دیدگاهی همه‌جانبه به تولید و توسعه، در صدد نقش‌آفرینی موثرتر در صنعت کاتالیست کشور است.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری و تحلیلی «فلزات‌آنلاین»، یکی از ملزومات تحقق توسعه صنعتی تامین پایدار، باکیفیت و به صرفه ملزومات و نهاده‌های تولید است و در این بین، کاتالیست‌ها یکی از نهاده‌های استراتژیک تولید بخش صنعت در جهان تلقی می‌شوند. به جرات می‌توان گفت صنایع مختلف، توسعه و امکان تولید محصولات جدید و متنوع خود را مرهون کاتالیست‌ها (کاتالیزورها) هستند؛ موادی که به عنوان واسطه‌های صنعتی و کنترل‌کننده‌های سطح انرژی مورد نیاز فرایندها در صنایع تبدیلی اهمیت بسیاری دارند. بیش از ۹۰ درصد فرایندهای تولید محصولات صنعتی در صنایع مختلف نظیر فولاد، نفت، پتروشیمی، شیمیایی و … بر پایه واکنش‌های کاتالیستی انجام می‌شود که این مسئله وابستگی فعالیت‌های صنعتی را به وجود کاتالیست‌ها نشان می‌دهد. در واقع نقش تعیین‌کننده کاتالیزورها در رشد کمی و کیفی تولید و جایگاه آن‌ها در صنعت، آن را به سنگ‌بنای جامعه مدرن تبدیل کرده است.
در ایران به عنوان یکی از نقش‌آفرینان مطرح در بازارهای جهانی نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد، در دهه‌های گذشته کاتالیست‌های مورد نیاز صنایع از طریق واردات تامین می‌شد اما با توجه به اهمیت استراتژیک و کاربردهای گسترده این کالا در صنعت، امکان تولید آن‌ها توسط شرکت‌های دانش‌بنیان مورد بررسی قرار گرفت تا زمینه قطع وابستگی صنایع به واردات کاتالیست فراهم شود. بر همین اساس شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان به عنوان شرکتی دانش‌بنیان، فعالیت خود را در حوزه تحقیق، تولید و بومی‌سازی دانش تولید کاتالیزور در سال ۱۳۹۰ آغاز کرد. امروز این شرکت با تکیه بر دانش و تخصص داخلی به جایگاهی دست یافته است که کاتالیست‌های مورد نیاز صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد را با تکیه بر دانش و تخصص داخلی تولید می‌کند و از این طریق نقش بسزایی در جلوگیری از خروج ارز از کشور و خودکفایی در تامین آن‌ها دارد.
قلب تپنده صنعت
به طور کلی کاتالیست‌ها به منظور سهولت در تبدیل مواد خام به کالاهای با ارزش افزوده بالاتر در صنایع مختلف استفاده می‌شوند. در واقع این مواد به دلیل افزایش سرعت واکنش و امکان ارتقای سطح بهره‌وری و کارایی در صنعت بسیار مورد توجه قرار می‌گیرند. از طرفی استفاده از کاتالیست‌ها در فرایند تولید، منجر به کاهش مصرف انرژی می‌شود که این مسئله هزینه‌های تامین انرژی را در صنایع انرژی‌بری نظیر فولاد به طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. سومین جنبه حائز اهمیت کاتالیزورها، انتخاب‌پذیری است. به عنوان مثال، انتخاب یک کاتالیست خاص، تولید محصولات جانبی را به حداقل می‌رساند و منجر به بهبود کیفیت محصول می‌شود. از آنجایی که می‌توان کاتالیست‌ها را بازیابی و دوباره در فرایند تولید استفاده کرد، هزینه‌های مرتبط کاهش می‌یابد و تولید ضایعات نیز به حداقل می‌رسد. مزایا و کاربردهای فراوان کاتالیست‌ها، آن‌ها را به کالایی استراتژیک در تسریع فرایندهای شیمیایی در هر صنعتی تبدیل کرده است.
بر اساس آخرین مطالعات انجام شده توسط موسسه «Precedence Research» (شرکت هندی کانادایی پیشبینی بازار) محصولات شیمیایی با سهم ۳۸٫۴ درصد بیشترین میزان مصرف کاتالیزور را به خود اختصاص داده‌اند و پس از آن بیشترین مصرف آن در تولید آنزیم‌ها و فلزات بوده است. ارزش بازار جهانی کاتالیست نیز در سال ۲۰۲۲ برابر با ۳۶ میلیارد دلار برآورد می‌شود. بر اساس پیش‌بینی‌ها ارزش بازار این مواد در سال ۲۰۳۲ به حدود ۶۰ میلیارد دلار خواهد رسید و منطقه «Asia Pacific» با سهم ۳۴٫۷ درصد بیشترین میزان مصرف را به خود اختصاص می‌دهد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که در آسیا و اقیانوسیه به دلیل توسعه صنعتی، رشد تولید و افزایش تقاضا برای محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی در سال‌های آتی افزایش خواهند یافت.
بر اساس آمارهای جهانی، ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی در سال ۲۰۲۳ به ۲٫۴ میلیارد تن افزایش یافته و در همین سال تولید نفت خام به ۹۴٫۴ میلیون بشکه در روز و فولاد به ۱٫۸۴ میلیارد تن رسیده است. این آمارها نشان می‌دهند که پتانسیل قابل‌توجهی برای توسعه بازار کاتالیست‌ها وجود دارد. در حالت کلی کاتالیزورها بر اساس نوع عملکرد (همگن و ناهمگن)، نوع ترکیبات و مواد سازنده و یا صنایع مصرف‌کننده طبقهبندی می‌شوند. در این میان کاتالیست‌های همگن و ناهمگن که عموما به عنوان کاتالیزورهای صنعتی نیز شناخته می‌شوند، در صنایع پتروشیمی، نفت و گاز، فولاد، دارویی، کشاورزی و … مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بر اساس بررسی موسسه «Precedence Research»، ارزش بازار جهانی کاتالیست‌های صنعتی در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۰٫۶۵ میلیارد دلار تخمین زده شده است و با توجه به پیش‌بینی‌های انجام شده طی ۱۰ سال آینده یعنی در سال ۲۰۳۳، ارزش بازار آن‌ها به حدود ۳۳ میلیارد دلار می‌رسد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که آمریکای شمالی سهم ۴۵ درصدی بیشترین ارزش بازار کاتالیست را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داده است. صنعتی بودن این منطقه و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، از جمله مهم‌ترین عوامل رشد تقاضای کاتالیست در این منطقه قلمداد می‌شود و به نظر می‌رسد که در سال‌های آتی نیز آمریکای شمالی بیشترین تقاضای جهانی این محصولات را به خود اختصاص خواهد داد.
روند تحولات جهانی در سال‌های آتی، تقاضا برای کاتالیست‌های صنعتی را به طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. از جمله مهم‌ترین دلایل رشد تقاضا در این خصوص می‌توان به افزایش تقاضای جهانی به محصولات پتروشیمی، پایبندی به استانداردها و قوانین زیست‌محیطی پیشرفت فناوری در ساخت و تولید کاتالیزورهای جدید، توسعه صنایع پالایشگاهی، تمرکز بر کاهش هزینه‌های انرژی و تاکید بر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر اشاره کرد. از طرفی در اقتصادهای نوظهوری نظیر چین و هند نیز در سال‌های آتی به دلیل رشد صنعتی، تقاضا برای کاتالیزورهای صنعتی به شدت رو به افزایش خواهد بود. با این حال، پیچیدگی در طراحی کاتالیست صنعتی، محدودیت‌های فراوانی برای صنایع ایجاد می‌کنند و ساخت موادی متناسب با فرایندهای صنعتی خاص شامل ملاحظات علمی و مهندسی است. بنابراین افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه با هدف تولید کاتالیست‌های با کیفیت‌تر و کارآمدتر، بازار کاتالیزورهای صنعتی را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و منجر به نوآوری در محصول و بهینه‌سازی آن‌ها می‌شود.
یک نقش استراتژیک
صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد از جمله صنایع مهم و استراتژیک در اقتصاد کشور برشمرده می‌شوند که فعالیت این صنایع بسیار به تامین کاتالیست‌های صنعتی وابسته است. با توجه به توسعه صنایع و رشد عملکرد فعالان صنعتی، ایران را می‌توان یکی از قطب‌های مصرف کاتالیست جهان تلقی کرد. بر همین اساس بومی‌سازی ساخت و تولید این مواد پرکاربرد در صنعت مورد توجه قرار گرفت و اولین تحقیقات پژوهشی برای ساخت کاتالیزور مورد استفاده در صنایع نفت و پتروشیمی آغاز و به این ترتیب نخستین گام‌ها برای به حداقل رساندن واردات و تکیه بر تولید دانش‌بنیان در کشور برداشته شد. در حال حاضر دانش فنی و امکان ساخت و تولید بسیاری از کاتالیست‌های صنعتی در کشور وجود دارد که این مسئله از چند جنبه حائز اهمیت است. نخستین و شاید مهم‌ترین جنبه حائز اهمیت تولید کاتالیزور در کشور کاهش اثر و فشار تحریم‌های اقتصادی و جلوگیری از وابستگی به تامین از یک یا چند تولیدکننده خارجی است. به علاوه تکیه بر دانش فنی و گسترش آن، منجر به شکل‌گیری توسعه صنعت کاتالیست و ایجاد شرایط رقابتی می‌شود. باید توجه داشت که دستیابی به دانش فنی تولید کاتالیست، علاوه بر اشتغال‌زایی از خروج ارز از کشور جلوگیری می‌کند و حتی می‌توان با تولید محصولات رقابت‌پذیر، شرایط توسعه صادرات و ارزآوری را نیز فراهم آورد.
شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان یکی از برجسته‌ترین شرکت‌های دانش‌بنیان کشور محسوب می‌شود که با توجه به توسعه صنایع تبدیلی و دشواری‌های تامین کاتالیست به دلیل محدودیت‌های بین‌المللی پا به عرصه تولید نهاد. این شرکت که از زیرمجموعه‌های هلدینگ سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات «ومعادن» به شمار می‌آید، طی ۱۳ سال فعالیت خود در صنعت کاتالیست کشور، علاوه بر تامین نیاز داخلی، موفق به صادرات محصولات تولیدی نیز شده است که این امر از توان و تخصص بالای آن در تولید محصولات باکیفیت حکایت دارد. سبد محصولات شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان شامل هشت نوع مختلف، بخشی از کاتالیست‌های صنعتی مورد نیاز صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، شیمیایی و فولاد را تامین می‌کند. خط تولید کاتالیست صنایع فولادی و نیترات نیکل این شرکت دارای ظرفیت تولید سه هزار و ۵۰۰ تن محصول است. در واقع شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان با توجه به عملکرد بی‌نظیر خود در تولید کاتالیست و انجام تحقیقات پژوهشی و توسعه‌ای مستمر و ارائه سبد محصول متنوع‌تر، علاوه بر تامین بازار داخلی، می‌تواند در توسعه صادرات کشور نیز نقش پررنگ و استراتژیک داشته باشد.
با توجه به این مسئله، در طرح‌های توسعه شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان تولید ۱۳ نوع کاتالسیت مورد نیاز صنایع پتروشیمی تعریف شده است. همچنین این شرکت احداث سالن پخت و خردایش و بزرگ‌ترین آزمایشگاه کاتالیست عناصر نادر خاکی را در دست اقدام قرار دارد. سرمایه مورد نیاز برای به بهره‌برداری رسیدن طرح‌های مذکور ۱۰ هزار میلیارد ریال برآورد شده است که پس از به بهره‌برداری رسیدن، منجر به اشتغال‌زایی ۳۰۰ نفری خواهد شد.
در پایان باید اشاره کرد که افزایش کیفیت محصولات و مطابق با استانداردهای جهانی، برطرف کردن الزامات و ارتقای رضایتمندی مشتریان، تنوع‌بخشی به سبد محصول به منظور ارتقای سطح رقابت‌پذیری و توسعه بازار داخلی و بین‌المللی، از مهم‌ترین سرفصل‌ها و استراتژی‌های شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان به شمار می‌آید. به علاوه این شرکت با توجه به جایگاه منابع انسانی، آموزش کاربردی این سرمایه‌های ارزشمند را در دستور کار دارد زیرا توجه به آموزش فنی و علمی منابع انسانی می‌تواند با تقویت خلاقیت، زمینه نوآوری و گسترش دامنه تحقیق و توسعه این شرکت را فراهم کند.
نمودار ۱٫ سهم بازار کاتالیست‌های صنعتی بر اساس منطقه در سال ۲۰۲۳
نمودار ۲٫ آمار تولید و فروش سالانه شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان
انتهای پیام//
