شرکت ملی صنایع مس ایران برای اجرای افزایش تولید بر اساس برنامه‌های توسعه‌ای تعریف شده با محدویت تامین کنسانتره مس مواجه است. در حال حاضر ظرفیت واحدهای ذوب شرکت ملی صنایع مس ایران بر مبنای کنسانتره مس ورودی نزدیک به ۴۰۰ هزار تن است که برای تولید این مقدار مس کاتدی به یک میلیون و ۷۰۰ هزار تن کنسانتره با عیار ۲۵ درصد نیاز است و برای تولید این مقدار کنسانتره، ۱۰۰ میلیون تن خاک معدنی با عیار ۰٫۷ درصد باید سالانه استخراج شود، این در حالی است که میزان استخراج سال گذشته شرکت مس ۵۳ میلیون تن خاک سولفیدی و میزان تولید کنسانتره آن یک میلیون و ۱۷۴ هزار تن بوده است. به طور کلی تولید مس محتوی معدنی در حدود ۲۹۰ هزار تن بوده است که با ظرفیت ۴۰۰ هزار تنی فاصله زیادی دارد.

با اصلاحات واحد ذوب خاتون آباد و بهره‌برداری از واحد ذوب مس سونگون، ۱۴۰هزار تن به ظرفیت ذوب اضافه خواهد شد. ۲۶۰ هزار تن ظرفیت خالی ذوب، می‌تواند محرک بسیار قدرتمندی برای بهره‌بردای از معادن کوچک باشد.

تا ۱۵ سال پیش تولید معادن کوچک مس کشور که کنسانتره تولید می‌کردند، بیشتر از ۱۵ هزار تن در سال نبود و متشکل از چند معدن معدود با واحدهای فرآوری کوچک مانند قلعه‌زری، مزرعه و چهارگنبد بودند که همگی در اختیار شرکت مس بودند و بخش خصوصی سهمی در بهره‌برداری مدرن از معادن مس نداشت.

با افزایش قیمت مس در سال‌های ۸۴ و ۸۵، بخش خصوصی علاقمند به سرمایه‌گذاری در معادن و واحدهای فرآوری تغلیظ شد و معادنی مانند مس تکنار با ورود بخش خصوصی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و تعداد این نوع واحدهای فرآوری کوچک افزایش یافت به طوری که در حال حاضر تولید این معادن به بیش از ۷۰ هزار تن در سال رسیده است.

از سوی دیگر بهره‌برداری از واحد لیچینگ مس در مجتمع مس سرچشمه، سبب شد تا دانش طراحی، اجرا و بهره‌برداری واحدهای لیچینگ مس در کشور توسط متخصصین شرکت ملی صنایع مس ایران توسعه پیدا کند و بر این اساس واحدهای کوچک تولید مس کاتدی از سنگ معدن اکسیدی به روش هیپ لیچینگ مانند تلاشگران مس نوید رفسنجان نیز به بهره‌برداری رسیدند و پروژه‌های بزرگ‌تری نظیر معدن مس جیرفت و یا معدن مس طارم تعریف شدند.

در ادامه واحدهای معدنی دیگری با روش تانک لیچینگ نیز اضافه شدند؛ که محصول آن‌ها کاتد لیچینگ و مس سمانته است. امروزه برخی معادن کوچک دیگر بحث‌های نوین‌تری مانند بایولیچینگ سنگ‌های سولفیدی و حتی بایوتانک لیچینگ کنسانتره سولفیدی مس را نیز مطرح می‌کنند.

در نتیجه در حال حاضر واحدهای فرآوری کوچک مقیاس متعددی توسط بخش خصوصی بهره‌برداری می‌شوند که کنسانتره سولفیدی مس، کاتد مس لیچینگ و سمانته مس تولید می‌کنند و پروژه‌های متعدد دیگری نیز تعریف شده است. حضور و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بهره‌برداری از معادن کوچک، سبب شده است تا دانش فنی، مدیریتی و تجاری بهره‌برداری از معادن کوچک افزایش یابد. در کنار موارد فوق باید به برداشت سنتی محدود از معادن و یا رگه‌های معدنی پراکنده نیز اشاره کرد که خاک مس استخراج شده خود را به واحدهای فرآوری موجود می‌فروشند.

با این وجود یک مشکل اساسی در این بین وجود دارد که به شدت فعالیت این واحدها را تحت تاثیر قرار داده و در سال‌های آینده سبب تعطیلی برخی از این واحدهای کوچک خواهد شد؛ کما اینکه در حال حاضر نیز چندین واحد تعطیل شده‌اند. اشتباه در برآورد اولیه ذخیره و عیار معادن مس سبب شده است که تقریبا تمامی این واحدها دچار کمبود خوراک باشند.

عمدتا معادن اکتشاف شده کوچک بخش خصوصی برای ایجاد جذابیت برای خریدار و یا سرمایه‌گذار به صورت اغراق آمیزی بسیار فراتر از واقعیت ارائه شده است و همین مساله بسیاری از این واحدها را دچار مشکلات اساسی کرده است. در این بین عیار کم مس در خاک معدنی، حمل آن در مسافت‌های طولانی جهت تامین خاک واحدهای تولیدی را غیراقتصادی می‌کند.

در حال حاضر بحث فعال‌سازی معادن کوچک در سطح وزارت‌ صمت مطرح شده و اقدامات ستادی قابل توجه انجام شده است و در مرحله جمع‌آوری و به‌روزرسانی آمار و اطلاعات معادن فعال و غیرفعال در سطح کشور است و اگر به درستی هدف‌گذاری و اجرا شود، می‌تواند نقش خوبی در فعال‌سازی و احیای معادن کوچک داشته باشد. بسیاری از فعالان این بخش انتظار دارند، این طرح به گونه‌ای اجرا شود تا خوراک واحدهای فرآوری فعلی تامین شود.

با کمک و مشارکت بخش خصوصی و عزم جدی دولت برای راه‌اندازی و احیای این معادن کوچک، این طرح دست‌آوردهای خوبی می‌تواند داشته باشد، باید منتظر بود و دید آیا مزیت‌های فراوان موجود فعلی در سایه نتایج این طرح نیرو محرکه‌ای برای توسعه معادن کوچک مس خواهد شد یا خیر.