ستاره‌شناسان می‌گویند، بسیاری از ستارگانی که آن‌ها در آسمان شب می‌درخشند، مدت‌ها قبل از بین رفته‌اند و آنچه می‌بینیم، نوری است که پیش از متلاشی شدن به سمت ما روانه کرده‌اند و به واسطه فاصله زیاد، الان به زمین رسیده است. اگرچه شاید این موضوع برای کسانی که اطلاعات چندانی درباره علم فیزیک و نجوم ندارند کمی ثقیل به نظر بیاید ولی اگر به دور و بر خود نگاهی گذرا بیندازیم، می‌توانیم نمونه ساده‌تر این اتفاق را در صنعت لوازم خانگی کشور ببینیم:
یخچال «آزمایش»، بخاری «ارج»، کولر «جنرال»، تلویزیون «پارس»، اجاق «تهران‌گاز» و بسیاری دیگر از لوازم خانگی ساخت ایران؛ خانه‌هـــای ما پر است از لـــوازم و وسایلی کـــه همچنـــان از آن‌هـــا استفـــاده می‌کنیـــم ولـــی شرکت‌های سازنده آن‌ها دیگر وجود خارجی ندارند؛ لوازمی کـــه روزگـــاری نه چنـــدان دور، نه‌تنهـــا در داخـــل کشــور، بلکــه در کشورهـــای همسایه نیز خریداران و طرفداران خاص خود را داشته‌اند.
چطور می‌شود که شرکت‌های داخلی موفق در حوزه تولید لوازم خانگی، بعد از سال‌ها حضور در این عرصه، ناگهان از روزهای اوج خود فاصله می‌گیرند و آنچه را که یک عمر برای به‌دست آوردنش زمان گذاشته‌اند، در مدت کوتاهی از دست می‌دهند؟! شرکت‌هایی که چند نسل با محصولات آن‌ها خاطره داشته‌اند و به راحتی نمی‌توان از کنار نام و قدمت آن‌ها گذشت!
نامی‌که می‌شناختیم و به آن اطمینان داشتیم
یکی از برندهای قدیمی و باسابقه در تولید لوازم خانگی، کارخانه قدیمی ارج بود. این کارخانه که قدیمی‌های صنعت لوازم خانگی، آن را به عنوان اولین تولیدکننده لوازم خانگی ایران می‌شناسند، ابتدا در یک کارگاه کوچک واقع در خیابان سی متری تهران با هشت کارگر و سرپرستی خلیل ارجمند، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران آغاز به کار کرد.
تا سال ۴۸ به وسعتی نزدیک به ۱۰۵هزار مترمربع رسید؛ سال ۵۲ به شکل سهامی عام درآمد؛ در سال ۵۷ با ملی شدن کارخانجات، عمده سهام آن به صنایع ملی ایران واگذار گردید و تا سال ۷۴ تحت پوشش این سازمان بود. پس از آن، بخشی از سهام سازمان صنایع ملی به کارکنان ارج، مردم و عمده سهام آن به بانک ملی ایران واگذار شد و سرانجام بعد از ۷۹ سال فعالیت و تولید انواع لوازم خانگی از جمله یخچال، بخاری، ماشین لباسشویی و کولر، در سال ۹۵ به دلیل مشکلات مالی و بدهی‌های زیاد پلمپ شـــد و بـــا بـــه فـــروش گذاشتـــن تجهیــــزات و دستگاه‌های خود، رسما به حیات خود در عرصه تولید پایان داد. این در حالی است که هنوز در بسیاری از خانه‌ها حداقل یکی از محصولات این کارخانه وجود دارد و هنوز بسیاری از ما نام ارج را با شعار «نامی که می‌شناسید و به آن اطمینان دارید» به یاد می‌آوریم.
یک «آزمایش» ناموفق!
البته شرکت ارج تنها قربانی صنعت لوازم خانگی کشور نبود. برند معروف «آزمایش» هم در مسیری مشابه، دچار همین سرانجام شد. شرکتی که محسن آزمایش آن را با سرمایه‌ای برابر با ۳۰ میلیون ریال به ثبت رساند اما با رشد و توسعه کـــار، این سرمایــــه را تا ســـال ۴۷ بـــه ۲۰۰میلیون ریال افزایش داد، زیربنای این کارخانه را تا اواسط دهه ۵۰ به ۷۳ هزار متر رساند و انواع لوازم خانگی از جمله چند نوع یخچال، کولر، آب‌گرم‌کن، تختخواب فلزی، بخاری و اجاق گاز را در این مجموعه تولید کرد. رشد این شرکت در این سال‌ها به حدی رسیده بود که علاوه بر زمین ۱۸۵ هزار مترمربعی در سه راه آزمایش جاده آبعلی، در ساوه و مرودشت نیز شعبه‌هایی را برای توسعه تولید، راه اندازی کرد.
در سال ۵۸ کارخانه‌های آزمایش مشمول بند «د» قانون حفاظت صنایع ایران شدند و محسن آزمایش یک سال پس از ملی شدن دارایی وی به سوئیس مهاجرت کرد. هدایت این شرکت پس از انقلاب توســـط سهامـــدارانی چـــون سازمـــان خصوصی‌سازی و صندوق بازنشستگی، اگرچه تا اوایل دهه ۸۰ رونق نسبی داشت ولی در نهایت راه به جایی نبرد و کشتی این واحد تولیدی نیز علی‌رغم اینکه سعی کرد خود را همگام با نوآوری‌های روز پیش ببرد، به گل نشست و بعد از تعدیل نیروی ۹۰درصدی و زیان انباشته ۱۲.۵میلیارد تومانی به صورت نیمه تعطیل درآمد. خبر تعطیلی این کارخانه قدیمی تولید لـــوازم خانگـــی کــه تاسیـــس آن بـــه ســــال ۳۷ برمی‌گردد، بعد از چند بار تایید و تکذیب، رسما توسط مدیر کل دفتر صنایع فلزی و لوازم خانگی وزارت صمت اعلام شد تا پرونده این پیر حوزه لوازم خانگی هم با تلخی بسته شود.
پیروزی ژنرال‌های تقلبی!
تابستان‌هـــا هنـــوز صــدای کار کـــردن موتور کولرهای آبی «جنرال» از پشت بام‌ها به گوش می‌رسد اما خیلی‌ها نمی‌دانند که این برند موفق سال‌های نه چندان دور هم عملا از چرخه تولید خارج شده و فقط نامی بر تابلوی این شرکت از آن باقی مانده است.
جنرال به عقیده کارشناسان قربانی توزیع کالاهای بی‌کیفیت در بازار شد و چون سعی داشت کیفیت خود را حفظ کند، نتوانست در سیر کاهش قیمت، با نمونه‌های مشابه موجود در بازار، رقابت کند. محصولاتی که بسیاری از آن‌ها با افزودن یک پیشوند یا پسوند به نام جنرال و ارائه قیمت‌های کمتر، توانستند بازار این محصول را به دست بگیرند و جنرال قدیمی را از میدان خارج کنند!
تهران‌گاز کجا بود؟!
همه تعطیلی‌ها در عرصه لوازم خانگی پس از ورشکستگی و از دست رفتن سرمایه نبود. عدـــه‌ای از فعـــالان تولیـــد لـــوازم خانگـــی، با پیش‌بینی شرایط آتی بازار، خودخواسته از این عرصه خارج شدند. در حالی که هنوز برخی از تولیدات شرکت تهران‌گاز در فهرست موجودی انبارها و مغازه‌ها وجود داشت، مالک این کارخانه با تعطیلی خط تولید و فروش تجهیزات و زمین‌های محل استقرار کارخانه، به حضور خود در عرصه تولید لوازم خانگی پایان داد. پایانی که اگرچه با اختیار مالک این شرکت انجام گرفت ولی چه بسا اگر با اصرار برای بقا ادامه می‌یافت، به پایانی ناگزیر می‌رسید.
البته نمونه‌هایی که در این گزارش از پایگاه خبری و تحلیلی «فلزات‌آنلاین» به آن اشاره شد، فقط مشتی نمونه خروارها شرکت داخلی هستند که پس از یک دوره فروغ نسبی، روند منفیــ پیدا کـــرده و از گردونــه تولیـــد خارج شدند. کارخانه‌هـــای ریـــز و درشتـــی کــه نــــام بسیاری از آن‌ها به دلیل حجم محدود تولید و سابقه اندک در این عرصه، به چشم نمی‌آید.
کارشناســان حوزه اقتصــاد دلایــل مختلفی را برای این ماجرای تکراری در حوزه تولید لوازم خانگی برمی‌شمارند که شاید عدم مدیریت کارآمد، نوسانات مداوم قیمت ارز، عدم‌کنترل واردات در دوره‌هـــای گذشتـــه و بی‌میلــــی سرمایه‌گذاران برای ورود به این حوزه، از جمله مهم‌ترین آن‌ها باشد.
مدیران فرمایشی
وقتـــی یـــک مجموعـــه تولیـــدی با سرمایـــه‌گذاری معیـــن وارد بازار رقابـــت می‌شـــود، برای ریـــال به ریـــال سرمایه خود برنامـــه دارد و کوچک‌ترین جنبشی در بازار او را به تکاپو می‌انـــدازد. مدیـــر ایـــن مجموعه همواره در حال بررسی معادله‌های ریسک-سود است تا بهترین راهکار را برای بیشترین حاشیـــه سود انتخاب کنـــد و طبیعتــا اگر معادلات او درست از آب در نیاید باید به هیئت‌مدیره، سهامدار، بانک و بسیاری دیگر از ذی‌نفعان پاسخگو باشد.
به نظر می‌رسد موضوعی که در مدیریت دو برند معتبر لوازم خانگی یعنی ارج و آزمایش در نظر گرفته نشد، ذی‌نفع بودن اداره‌کنندگان این مجموعه‌ها، هم در سود و هم در زیان آن‌ها بود. البته نمی‌توان و نباید به شکل تک‌بعدی به این موضوع نگاه کرد. چون در بین این شرکت‌ها، نام‌هایی نیز بوده‌اند که علی‌رغم حضور در بخش خصوصی، به همین عاقبت دچار شده‌اند.
نرخ ارز دستوری
یکی دیگر از عواملی که در ناکامی بسیاری از تولیدکنندگان لوازم خانگی و از بین رفتن آن‌ها موثر بوده و همه کارشناسان در آن اتفاق نظر دارند، تعیین قیمت دستوری ارز است. پایین نگه داشتن نرخ ارز در داخل کشور برای مدت طولانی و به صورت دستوری موجب شد تا توازن بازار تولید، واردات و مصرف، به شکل بیمارگونه‌ای از بین برود. این سیاست باعث شد تا قیمت تمام شده کالای داخلی بیش از کالای خارجی همسطح آن باشد و تولیدکنندگان داخلی عملا از عرصه رقابت حذف شده و حوزه تولید را رها کنند.
واردات بی‌رویه
یکی از تصمیم های چالش‌برانگیز دولت در سال‌های اخیر، کنترل و نظارت بر واردات بی‌رویه‌ای است که به شکل یک عادت در آمده بود. واردات بی‌رویه در سال‌های گذشته بازارهـــای داخلـــی را از دســـت تولیــدکنندگـــان داخلی درآورده بود و حتی بسیاری را واردار کرد تا از این عرصه کنار بروند. البته اینکه این کنترل در درازمدت به چه شکل اجرا شود و آیا برای همه واردکنندگان به یک شکل به اجرا درخواهد آمد یا نه را باید منتظر ماند و دید!
عدم رغبت برای سرمایه‌گذاری
عـــدم ثبـــات اقتصـــادی، نوسانــات نرخ ارز، قوانیــن متغیــر، دخالت بخــش‌هـــای دولتی و شبه دولتی در توازن بازار و اتخاذ سیاست‌های آنی، از مهم‌ترین دلایلی است که موجب می‌شود سرمایه‌گذاران صنعت تولید لوازم خانگی در کشور ترجیح دهند در همان مسیر گذشته، کج‌دار و مریز حرکت کنند و برای ارتقای تکنولوژی و توسعه، سرمایه خود را به خطـــر نیندازنـــد؛ و ایـــن توسعـــه‌نیافتگـــی، در بلندمدت خود عاملی برای عدم توان رقابت و حذف از بازار رقابتی می‌شود.
در واقع یکی از مشکلات اساســی برای راه‌اندازی واحدهـــای باسابقـــه‌ای مثــل ارج و آزمایش در بخـــش خصوصی، همیـــن عقب ماندن از فرآینـــد به‌روز شـــدن است. یعنــی تکنولوژی‌هــای بــه کار رفتــه در ایــن واحدها آن‌قدر مستعمل و به دور از تحولات روز چرخه تولید هستند که بازسازی آن‌ها به اندازه یک راه‌اندازی از نو سرمایه و توان می‌خواهد. از سوی دیگر در بخش دولتی نیز گویا اراده‌ای برای سر و سامان دادن به این وضعیت نیست و مدیران چندماهه «هرچه پیش آید، خوش آید» را در دستور کار خود قرار می‌دهند تا متحمل هیچ تکان و تکانه‌ای نشوند و «آب در دل کسی تکان نخورد».
